У пачатку 2000-х гадоў травеньскім надвячоркам чарговая вандроўка па Налібоцкай пушчы занесла мяне на хутар Барсуча да знаёмца Казіміра Рыгорцавіча. Я застаўся там на начлег. Вядома была вечаровая бяседа за чаркай барвовай і ўсялякія размовы. Мне ўсё цікава было размаўляць пра ранейшае, або як Казімір казаў пра старынкі. Памятую ён распавядаў пра тое, як радзіна ягоных бацькоў, а таксама яшчэ нехта рымсьцілі пад час мінулай вайны ў вялікай зямлянцы ва ўрочышчы Юніца, як ня ўсе дажылі да мірнага жыцьця бо памерлі з голаду. Тое я ўжо чуў ня першы раз, але ўсё роўна мне было цікава, бо даведваўся пра новыя падрабязнасьці таго жыцьця на мяжы магчымага. Нечакана Казік павёў размову пра трагічны лёс радзіны бацькавага стрыечніка Тадэвуша ў суседнім фальварку Юніца. Тое было досыць цікава, але поўнай гісторыі тады ня склалася. Штось потым дапоўніў Ленард Юрэвіч з той нагоды, што жонка першапачатковага гаспадара таго фальварку была родам з Юрэвічаў – вядомага ў Налібоцкай пушчы радзіннага кляну з Яськава. Ленард параіў папытацца пра ўсё гэта ў Эдзіка Хмары, чые бацькі з Рудні Налібоцкай прынялі ў вайну некалькі сіроцкіх дзяцей забітага на той час Тадэвуша. Меў я й адпаведную размову з Эдзікам Хмарай. Што дазнаўся, тое і паведамлю.
Той фальварак Юніца быў адбудаваны заможным шляхціцам Дамінікам Гурвічам. Ён быў братам таксама заможнага шляхціца Яцка Гурвіча, які ў 1920-х і 1930-х гадох валодаў млынам-тартаком ля ставу на рацэ Вуса ў Рудні Налібоцкай. Таксама Яцак быў уладальнікам ткацкай працоўні ў Рудні Налібоцкай, дзе выраблялі беларускую нацыянальную вопратку і яшчэ шэраг ткацкіх рэчаў на спродаж.
У маёмасьці Дамініка Гурвіча была збанкруціўшаяся жалезная гута ў Кляцішчах, што на той час у асноўным памалу вырабляла нешта для тутэйшых патрэб: жалезныя надмагільныя помнікі ды сялянскія і лесагаспадарчыя прылады. Таксама ён адбудаваў невялічкую жалезную гуту-кузьню ў Карыцішчы пры рачульцы Ліпніца блізу гаёўні Кола. Тамака выраблялася конская збруя, колы для конскіх вазоў і брычак, палозьзя для саней і іншага гэтакага. Цалкам у Дамініка працавала да дваццаці чалавек. Дамінік дакладна адчуваў пільнасьць лякальных патрэбаў у металічных вырабах, і таму ягоныя невялікія прадпрыемствы працавалі даходна. Жонку Дамініка клікалі Крысьціна. Яна была з роду Юрэвічаў з Яськава. У Крысьціны і Дамініка было некалькі дзяцей. Разам ім было шчасна. Дамінік быў апантаны паляўнічы і таму забраўся на жыцьцё ў гэтакія нетры.
Але насоўваецца канец 1930-х гадоў. У 1940-м годзе ўжо савецкія ўлады высяляюць Гурвічаў як эксплуататарскую пануючую над тутэйшымі радзіну ў Сыбір. То быў шэраг вядомых высяленьняў з Налібоцкай пушчы пануючай клясы, польскіх лясных службоўцаў і асаднікаў. Далейшы лёс гэтых Гурвічаў невядомы. Пасьля высяленьня Гурвічаў у фальварак Юніца заселяецца бедная шматдзетная радзіна Тадэвуша Рыгорцавіча – стрыечніка бацькі Казіміра Рыгорцавіча. Да таго тая радзіна Тадэвуша Рыгорцавіча ў цеснаце мешкала ў суседнім Барсуча. Жонку Тадэвуша звалі Паўлінай. Радзіна Тадэвуша і Паўліны мела сямёра дзяцей.Не пражылі яны тамака і трох гадоў, як іх напаткаў трагічны лёс. Вайна, нямецкая акупацыя, блякады немцамі пушчы з карнымі захадамі. У верасьні 1942 года каля фальварка Юніца зьявіліся нямецкія карнікі. Яны адразу застрэлілі двух паляўнічых сабак Тадэвуша. Потым загадалі выбірацца ў бок Бакштаў. На гэта давалася ўсяго пятнаццаць хвілін, але чацьвёра старэйшых дзяцей былі ў грыбах. Адпаведна Тадэвуш з Паўлінай ня выбраліся ў час. Паўліна пабегла ў лес шукаць тых дзяцей, што адсутнічалі. Падышлі зноў немцы, паглядзелі на гадзіньнік, дачакаліся пакуль Тадэвуш запражэ каня й, анічога балей не тлумачачы, сходу пастралялі Тадэвуша і трох наяўных ягоных дзяцей. Потым забралі мыку, застрэлілі двух япрукоў у хляву, пагрузілі іх на конны воз, забілі кур, якія не пасьпелі схавацца, потым агледзелі, што ёсьць каштоўнага ў фальваркай хаце. Не знайшоўшы балей нічога значнага, яны падпалілі ўсе забудовы фальварка і сышлі.
Тыя падлеткі, што былі ў грыбах, а менавіта тры дзяўчыны (малодшая Ліда гадоў 10-12, Сабіна і Стэфанія) і старэйшы за ўсіх хлопец Альбрэхт (гадоў 16-18) былі на падыходзе да дому, як нямецкая карнікі распачалі вынішчэньне фальварка Юніца. Убачыўшы нямецкіх жаўнераў на падворку, яны схаваліся ў хмызах на краю леса й адтуль усё тое бачылі. Гэтак сталася, што яны вярталіся да дому крыху іншым шляхам чымся звычайна, і таму разьмінуліся з маці. Як немцы запалілі фальварак, падлеткі кінуліся бегчы ў бок багеннай даліны Ізьледзі і тамака схаваліся. Што тычыцца маці Паўліны, то яе лёс застаўся невядомым. Вядома толькі, што з гэтымі чатырма дзецьмі яна так і не сустрэлася. Ніхто ня ведае, што з ёй сталася, і як яна напэўна ў хуткім часе загінула. Магчыма яе неяк перастрэлі ў лесе тыя ж нямецкія карнікі і застрэлілі.
Калі ўжо ўвечары перад зьмярканьнем дзеці наважыліся наблізіцца да сваёй хаты, то перад іхнімі вачамі зьявілася жахлівае відовішча. Усё фальварачныя забудовы былі спалены, а бацька і трое іншых малодшых дзяцей ляжалі забітымі паміж папялішчамі забудоў. Таксама на падворку ляжалі трупы двух забітых сабак і аднаго ката. Іхняя котка выбегла аднекуль і стала церціся аб іхнія ногі, а вакол спаленага хлява з яшчэ дымяшчымся папялішчам пасьвіліся сем ацалелых кур ды цудам ацалелы пеўнік. Можна толькі здагадвацца аб тым якія жахліва гаротныя пачуцьці захліснулі тых падлеткаў, іх гістэрыку па забітых крэўных, зьнішчанае жытло, сполах за сваё жыцьцё і поўную разгубленасьць, што будзе далей.
Адылі ім было зразумела, што родных ім нябожчыкаў ня вернеш і што іх трэба неяк пахаваць. На агародзе знайшлі рыдлёўку, аднесьлі забітых у лес і сталі капаць магілу. Ужо, калі цямнела падлеткі сталі меркаваць, дзе перабыць ноч. Непадалёку на абалоні рэчкі Ізьледзі былі разьмеркаваны іхнія тры пунькі дзеля захаваньня сена. Найбольш аддаленая зь іх мела невялічкую прыбудову з двума палацямі па бакох для начлегу пры сенаваньні. Таксама пад час рыбнай лоўлі, або паляваньня тамака часам начаваў бацька Тадэвуш з кімсьці або адзін. Там павінна быць газьнічка ды крэсіва або некалькі пачак запалак. Туды і пацягнуліся фізычна і маральна выснажылыя падлеткі з Юніцы. Кожнага зь іх крыху сагравала думка, што можа знойдзецца маці, бо яе сярод забітых не было. Ідучы да той пунькі з начлежкай, падлеткі ва ўжо досыць цьмяным лесе крыху заблукалі. Сьцямнела. Трэба было начаваць сярод лесу. Добра, што побач знайшлася вялікая разлапістая елка, пад якой яны паляглі на наламаныя яловыя лапкі, шчыльна прысунуўшыся адзін да аднаго. Уначы падлеткам было надта сьцюдзёна, бо пайшоў дождж, які ліў некалькі гадзін і вымачыў іх амаль што дазваньня. Ім яшчэ крыху пашанцавала, што каля яны адыходзілі з дому за грыбамі, было неяк занадта сьцюдзёна для сярэдзіны верасьня. Таму падлеткі апрануліся цяплее звычайнага для гэтай раньне восеньскай пары.
Як разьвіднела падлеткі неяк знайшлі, як выйсьці да спаленага фальварку. Тамака яны пахавалі забітых крэўных. Маці дагэтуль не прыйшла, на што падлеткі моцна спадзяваліся. Паўстала пытаньне, што есьці далей. Тое-сёе было ў гародзе: яблыкі, фасоля, рэпа, буракі ды морква. У спаленай зьверху піўніцы ацалела торбы з чатыры бульбы а таксама немалая бочка салёных агуркоў. На папялішчы хаты знайшлі соль.У бацькоў быў значны запас солі. Яна была складзена ў невялікую скрыню, якая стаяла ў кладоўцы. Скрыня згарэла, а тая соль вялікім белым камком ляжала сярод вуглёў і попелу. То была вельмі значная знаходка. Ўсё гэта акрамя яблыкаў падлеткі вырашылі як мага хутчэй вынесьці ў лес ды схаваць. У гэтай гародніне ім бачылася магчымасьць неяк пражыць некалькі месяцаў, за якія магчыма знойдзецца якое-небудзь выйсьце, як ім выжыць далей. Акрамя таго каля бліжэйшай пунькі, што разьмяркоўвалася акурат каля рэчкі Ізьледзі былі разьвешаны тры венцера з бакоўкамі ды крыга, якімі бацька з Альбрэхтам штотыдня лавілі рыбу і ракаў. Альбрэхт не сумняваўся, што калі тыя рыбалоўныя прылады на мейсцы, то яны будуць з рыбай. Таму дзяўчаты пачалі займацца зборам гародніны і пераносам яе ў патайное мейсца ў лесе, тады як Альбрэхт пабег да бліжэйшай пунькі, каб перахаваць рыбалоўныя прылады. Яны былі на тым жа мейсцы, як іх пакінуў бацька апошнім разам. Альбрэхт схаваў тыя прылады ды пабег да дзяўчат. Цягам некалькіх гадзін падлеткі ўчатырох далі рады той працы з гароднінай. Маці ўсё яшчэ не было. Тады ўмовіліся, што Ліда з Сабінай будуць чакаць мажлівага прыхода маці ў нябачным мейсцы каля згарэлага фальварку, а Альбрэхт са Стэфаняй пойдуць да дальняй пунькі з начлежкай, каб паглядзець, што ёсьць тамака.
Удзень тая пунька была знойдзена ня цяжка за нейкіх паўгадзіны. Да яе было штось каля двух кілямэтраў. Пунька была поўная духмянага сена, нарыхтаванага бацькам мінулым летам для мыкі і каня, тых што забралі нямецкія карнікі. У прыбудаванай да пунькі начлежкі было двое палацей па бакох, на якіх ляжалі скручаныя ваўняныя коўдры ды падушкі набітыя сенам. Пад адной з палацей ляжала сякера. На паліцы былі газьнічка, крэсіва, пачак запалак, бутэлька з газаю, нож, жменя цвікоў і клявец, скрутак пяньковай вяроўкі, больш нічога. То ўжо было нечакана шмат. Бацька шмат карыстаў тую начлежку пад час лоўлі рыбы па Ізьледзі венцярамі або крыгаю. Таксама яна была незамянімаю пры паляваньні на ваўкоў. Калі ваўкі надта дапякалі, бацька з пунькі як з засады чакаў іх праходу ўздоўж рэчкі Ізьледзі. Таму бацька заўжды меў у начлежцы ўсё самае неабходнае. Гэта дальняя пунька была адбудавана ня Гурвічам, а бацькам гадоў з пятнаццаць таму, як ён жытлаваў яшчэ ў Барсуча. Сьцены пунькі былі складзены з хваёвага жардняку, укладзенага стоймя. Паміж тымі жэрдкамі было шмат шчылін у палец шырынёю. Начлежка была цяплейшая, без шчылін, са сьценамі з дошак. Ўваходы ў начлежку і пуньку былі з розных бакоў. Таму каб тамака было мейсца для іх чатырох і нейкіх іхніх рэчаў, Альбрэхт прабіў сякераю нейкі ўваход з начлежкі ў пуньку. Частку сена з пунькі паклалі на дол і палаці ў начлежцы, а таксама выкінулі навонкі, склаўшы ля камля пад разлапістую яліну, што расла непадалёку. Недзе тамака меркавалася паліць вогнішча. Выбраўшы частку сена, у пуньцы ўтварылася ўтульнае лежбішча, дзе б можна было ўлегчыся і сагрэцца ўсім чатыром. Таксама з другога боку пунькі выбралі частку сена і набілі жэрдку паміж сьценкамі для куросаньня, ды зрабілі быццам бы два гнязда для курынага насеста. На гэтым Альбрэхт са Стэфаняй сьпешна пакрочылі да спаленага фальварку, добра запамінаючы шлях да той пунькі на выпадак вяртаньня туды амаль што ў цемрачы. Сьпяшаліся, грэла надзея, што вярнулася маці.
Прыйшоўшы да спаленага фальварку і перастрэўшы Ліду з Сабінай, яны ўбачылі іхнія зьбянтэжаныя, паніклыя твары, зразумеўшы, што маці Паўліна не прыйшла. Трывожыла, што напэўна штось кепскае здарылася і з маці. Яны пагрызлі морквы з вадою, і то адно і быў іхні сьняданак. Трэба было перабірацца ў тую дальнюю пуньку з начлежкаю. Пры першым пераходзе ўзялі з сабою торбу бульбы ды наклалі з той бочкі салёных агуркоў ў луснуўшы збан, які знайшлі на падворку. Потым палавілі курэй ды пасадзілі іх у тры бульбяныя торбы. Падаўленыя ўсім адбыўшымся, гаротныя падлеткі пайшлі на вячэру і начлег у сваё новае жытло. Котка пайшла сьледам за імі. Дайшоўшы да пунькі, яны расклалі вогнішча, сьпяклі бульбу, якую зьелі з салёнымі агуркамі. Паляглі спаць усе разам у тым сенным лежбішчы ў пуньцы. Котка муркацела недзе побач у сене. Спаць было цёпла, нават сьпякотна.
Далей адбывалася з большага рутынная барацьба тых падлеткаў за выжываньне. Спачатку яно гэта змаганьне не было гэтакае ж цяжкое ды невыноснае, як потым будзе ўзімку. Было дзе спаць, была вопратка й абутак пакуль што па сэзону, была гародніна, каб штось пад’есьці ня сытна але ўсё ж ня голад. Шмат зьбіралі грыбы. Варылі іх з бульбаю амаль што кожны дзень. Атрымоўвалася штось кшталту супу, які ўсім падабаўся. Таксама сушылі грыбы на зіму. Для гэтага са спаленага фальварку прынесьлі некалькі досыць вялікіх кавалкаў ліставога жалеза, якія награвалі каля вогнішча. Раскладзеныя на ім баравікі ды чырвонагаловікі даволі хутка высушваліся. Разы два на тыдзень елі рыбу, якую лавіў Альбрэхт. Праз дзень елі па некалькі яек кожны. Куры несьліся няблага. Штодня на насесьце было ад трох да пяці яек. Кармілі курэй варонаю бульбай, а меншая Ліда амаль што цэлы дзень зьбірала курам земляных чарвей, якіх у тым мейсцы ў глебе было багата. Таксама куры патроху дзяўблі траву. Была і рыба. Першы тыдзень рыба лавілася пасьпяхова, бо ў Альбрэхта было два бацькавых венцера. Але неўзабаве адзін з венцераў выцягнуў мядзьведзь, які ўшчэнт парваў той венцер, дастаючы рыбу. Той венцер можна было б неяк адрапараваць, але на тое бракавала кавалка сеткі. Таму, каб не застацца зусім без венцераў, Альбрэхт дастаў з рэчкі і другі зь іх, чакаючы пакуль той мядзьведзь сыдзе. Больш тыдня падлеткі былі без рыбы. Лавіць рыбу крыгаю было немагчыма з-за вельмі сьцюдзёнай вады. Цалкам у кайстрычніку рыба лавілася добра. Нямала траплялася шчупакоў, у якіх гэтай парою быў перадзімавальны жор. Нішто сабе лавіліся плоць, лін ды ўюн. Акрамя таго Альбрэхт клаў у венцер пасмажаных травяных жаб, і тады у венцер набівалася рачнога рака. Травяных жаб Альбрэхт лавіў рукамі пад апалым лісьцем да кавалкамі дрэўны ў рэчцы. Тыя ўладкаваліся тамака на зімоўку і ў стылай вадзе былі мала рухавы. Ракаў варылі ў кагане, які Альбрэхт са Стэфаняй знайшлі як хадзілі паглядзець, што адбылася ў суседніх паселішчах Барсуча, Барсуках, Брусава і Вайнілаўшчыне. Тамака амаль што ўсё было папалена немцамі. Анікога яны тады тамака не перастрэлі. Адылі было відаць, што тамака хтось нямала поркаўся на папялішчах забудоў і ў прысядзібных гародах. Штось прыдбалі й Альбрэхт са Стэфаняй. Напрыклад, з гарода ў Вайнілаўшчыне набралі гарбузоў ды рэпы. Асноўнае хтось выбраў, але й ім штось засталося. Асабліва істотным былі набыткі чугунных каганоў, якія яны знайшлі ў Барсуках. На сваім папялішчы прыдатнага посуду яны не знайшлі. Усё было паплаўлена або луснула, але былі знойдзены фальваркоўскія срэбныя відэльцы, сталовыя нажы ды лыжкі. У садох было яшчэ шмат яблык, і падлеткі зьбіралі больш зімовыя яблыкі ў лазовыя кошыкі ды насілі іх у іншыя дзьве свае пунькі, дзе закапвалі глыбока ў сена. Шмат кошыкаў Альбрэхт знайшоў пад страхою ў ацалелым напаўразваленым гумне ў суседнім Брусава. Таксама тамака Альбрэхт знайшоў вялікія валёнкі, крыху пагрызеныя мышамі, але яшчэ цалкам прыдатныя. То было вялікай удачай.
Увогуле пытаньне зімовай вопраткі й абутку надта клапаціла падлеткаў. У суседніх пагарэлых паселішчах падлеткі знайшлі з дзясятак ільняных торбаў для захаваньня бульбы, а таксама досыць шмат ільняных нітак, сырамятнай конскай скуры. У Барсуча яны знайшлі два крыху абгарэлых кажухі. Таксама ў іх ужо былі дзьве досыць тоўстыя ваўняныя коўдры. Вось з усяго гэтага Стэфанія з Сабінай майстрачылі нейкія зімовыя целагрэйкі ды капялюшы. Альбрэхт займаўся абуткам, каб з сырамятнай шкуры ды абрэзкаў тых кажушкоў зцыраваць нейкія поршні. З цьвікоў Альбрэхт зрабіў рознага кшталту шыльцы, якія былі вельмі пасобны для пашыву целагрэек і абутку. Урэшце кожнага хоць неяк апранулі й абулі па-зімоваму. Усё самае цёплае было зроблена для меншай Лідзейкі.
Маці Паўліна так і не вярнулася. Паступова дзеці зьмірыліся з думкай, што яна неяк загінула. Ледзь не кожны дзень хтось зь іх хадзіў у спаленую Юніцу, але ўсё было дарэмна. Аднаго раза яны перастрэлі тамака ацалелых Ліпніцкіх з Вайнілаўшчыны, якія разам з Юшкевічамі таксама недзе хаваліся ў зямлянцы ў пушчанскіх нетрах пад Жабрачыхаю. У іх таксама было шмат гора. Тыя сказалі, што калі будзеце канаць, то прыходзьце, неяк дапаможам. Але ісьці туды, дзе таксама пануе злыбяда і нястача не надта хацелася. Ужо ў лістападзе па сьнегу два разы мімаходзь іхняй зімавальнай пуні праходзілі савецкія партызаны. Шмат хто зь іх быў у форме савецкага жаўнера. Падлеткаў распыталі аб сытуацыі навокал, паспачувалі аб іхняй бядзе, нешта далі. То быў хлеб, кавалкавы цукар, люстэрачка ды іголка з катушкай нітак. Альбрэхт вынес для партызан вялікі кош яблык. Тыя захоцьцю разабралі тыя яблыкі. Партызаны паведзілі, што вёскі Кляцішча і Рудня Налібоцкая яшчэ не зьнішчаныя немцамі, і туды можна пайсьці, каб у кагось уладкавацца на зіму.
З надыходам зімы пачаліся праблемы з курамі. Певень абмарозіў грэбень. Куры схуднелі на адной варанай бульбе і сталі зусім кепска несьціся – можа было яек дзесяць за тыдзень з сямі курэй. Потым дзьве куры здохлі, ад бяскорміцы набіўшы зоб сенам. Іх падлеткі зьелі, але яны былі настолькі выснажылыя, што амаль што ад іх нечага было есьці. А потым яшчэ горш. Неяк адну куру і пеўня сьцягнуў ліс. Тады было вырашана, каб за два тыдня паступова забіць і зьесьці застаўшыхся трох курэй. Гэтак і зрабілі.
Больш менш прымальна пражылі падлеткі ў той пуньцы да сярэдзіны лютага. Елі адзін раз на дзень у асноўным вараную бульбу з салёнымі агуркамі або проста з драбінкамі солі. Шмат пілі гарбату, завараную на дубцах маліны або чорнай парэчкі. Раз на тыдзень варылі рыбны суп з бульбаю. Альбрэхт адрапараваў другі венцер, што быў пашкоджаны мядзьведзем, і лавіў рыбу пад ільдом двума венцерамі, але рыба лавілася ўсё горш і горш. Другі тыдзень лютага быў для падлеткаў без рыбнага супу, бо ў венцеры трапілася толькі некалькі маленькіх плотак. Бульба сканчалася, а ўсё астатнее скончылася яшчэ раней. Пракарміцца далей пры пуньцы бачылась падлеткам немагчымым. Каб выжыць, трэба было кудысь падавацца да людзкіх паселішчаў. Бліжэйшым гэтакім была вёска Кляцішча. Маці Паўліна была з Кляцішчаў, але бабуля і дзед па маці паўміралі напярэдадні вайны. У Кляцішчах жытлавала цётка Дарота – родная сястра маці, у якой самой было шмат дзяцей. Таксама ў Кляцішчах і ў суседней вёсцы Рудні Налібоцкай было нямала іншых менш блізкіх сваякоў. На тое было спадзева, што яны знойдуць прытулак у кагось са сваякоў. Што тычыцца сваякоў па бацьку, то асноўнымі зь іх быў дзядзька – родны брат бацькі й іхняя маці, то бок бабуля. Дзе яны зараз - то было невядома, бо хутар Барсуча, у якім яны жытлавалі быў гэтак жа як і Юніца спалены нямецкімі карнікамі яшчэ ў верасьні. Было боязна ісьці ў Кляцішча або Рудню Налібоцкую, бо тамака мог быць на пастоі аддзел нямецкіх карнікаў. Альбрэхт меўся схадзіць пад Кляцішча на выведку, але неяк паўз іхняе табарышча пры пуньцы праходзіла некалькі партызан, якія паведзілі, што тамака немцаў няма й уладараць партызаны.
Адылі падлеткі ўсё марудзілі. Ім зусім не хацелася пакідаць сваё абжытае жытло ў пуньцы блізу мейсц, дзе яны жытлавалі з бацькамі сьперва ў недалёкім Барсуча, а потым у Юніцы. Зь імі была іхняя котка як рэшта іхняй жывёльнай гаспадаркі ў Юніцы. Альбрэхту асабліва не хацелася кудысь падавацца як жабраку за міластыняй. Але, гладзячы на малодшых сясьцёр, ён хваляваўся, што хтось зь іх можа памерці ад бяскорміцы. Таму падлеткі амаль штодня абмяркоўвалі свой адыход у Кляцішча, але як маглі адцягвалі яго, замаруджваючы спажытак ежы. Аднаго разу злавілася ў венцер нямала рыбы на ладны абед. Зьбіралі мёрзлую каліну, якую елі з чорна-парэчкавай гарбатай. Падавалася, што можа неяк працягнуць і далей. Было яшчэ з поўторбы бульбы.
Пэўным трыгерам да сыходу падлеткаў у Кляцішча была загібель коткі. З вечара яна не прыйшла як звычайна да іх, каб начаваць разам у цяпле паміж імі ў сене. Ніхто асоба не хваляваўся. Мала ці дзе можа швэндацца кот. Якраз раніцою Альбрэхт пашыбаваў па лёдзе замёрзлай Ізьлядзі агледзіць, што злавілася ў ягоныя венцеры. Мэтраў за дваццаць ён убачыў нейкую дзівосную купу сьнегу на ільду, з пад якой тырчэла нешта шэрае. Падбег і па ўсіх адзнаках упэўніўся ў наступным. Іхняя котка ішла па лёдзе ў накірунку венцераў. Яна ня раз хадзіла туды разам з Альбрэхтам, і ён частаваў яе малымі рыбкамі проста на тых мейсцах, дзе венцеры ўсталёўваліся. Па ўсіх адзнаках было відаць, што котку на лёдзе дапяў рысь, задушыў яе ды есьці ня стаў а закапаў у сьнег пярэдняй лапаю ды пысаю. Потым той рысь пасікаў наверх той купкі сьнегу ды пашыбаваў далей па сваіх іншых рысёвых справах. Альбрэхт прынёс труп гаротнай коткі да пунькі. Дзяўчыны надта пераймаліся па ёй асабліва пабівалася яшчэ дзіця Лідзейка. Альбрэхту падалося, што дзяўчаты гэтак не пабіваліся па страце бацькоў як па гэтай котцы, але потым ён усьвядоміў, што гэта гістэрыка адбываецца за ўсе злыбеды апошняга часу разам.
Таму як скончылася бульба гэтак і вырашылі выбірацца на Кляцішчы. Апошнімі днямі лютага як раз заставаліся апошніх колькі бульбін, якія падлеткі сьпяклі на вуглях у дарогу. Яны схавалі ўсе карысныя рэчы, а з сабою акрамя печанай бульбы ўзялі толькі соль, якой заставалася з кілаграм. Меркавалася, што ў найгоршым выпадку за гэтую соль ім можна будзе ўсім пракарміцца ў каго-небудь недзе з тыдзень. Выйшлі да Кляцішча на досьвітку. Шлях ляжаў адразу па коннаезднай дарозе на дзядзькаў зьнішчаны немцамі хутар Барсуча. Адтуль па доўгай грэблі часоў Першай сусьветнай вайны яны павінны былі дабрацца да Карыцецкага Бору, а там па коннаедзнай дарозе наўпрост на Кляцішчы то па сухалолу, а то па яшчэ двум другім доўгім грэблям паўз багны ва ўрочышчах Карыцішча і Парцыянава. Альбрэхт добра ведаў тую дарогі, бо не раз яе мерыў і пешкі і конна з бацькам Тадэвушам ды нават у адзіночку, каля яго пасылалі з якойсьці нагоды да цёткі Дароты.
На першай доўгай грэблі ўжо пад Карыцецкім Борам неспадзеўкі падлеткі перастрэлі дзядзьку Іпаліта. Во было радасьці ды нейкай спадзевы на ўратаваньне. Дзядзька адвёў пляменьнікаў да сваёй зямлянкі ва ўрочышчы Пярэсмыкі, што было на адлегласьці каля аднаго кілямэтра пераходу ад Барсуча на поўдзень праз цяжка пралазную багну. Іхняя зямлянка была недалёка ад рачулкі Юніца, што павольна цякла да Ізьледзі. Зямлянка была на два пакоі. У адным пакоі мешкала састарэлая маці Тэкля (бабуля падлеткаў па бацьку) з яшчэ даволі малымі чатырма дзецьмі. У другім пакоі была кухня і палаці Іпаліта і ягонай жонкі Юлі. Зямлянку яны збудавалі на горшы выпадак яшчэ да зьнішчэньня Барсуча і як пачулі страляніну ў суседніх Брусава і Вайнілаўшчыне, то ўсе ўцяклі туды. У другой меншай зямлянцы быў невялікі хлеў для двух дойных коз і казла. Падрослых казьлянят паелі цягам зімы. Харчоў у дзядзькі было зусім небагата. На кухонны стол паставілі вараную бульбу па бульбіне на кожнага, вялікую місу таўчонай каліны з чорна-алешнікавай парахнёй ды па конаўцы казінага малака. Паеўшы і паразмаўляўшы, дзядзька сказаў, што яны іх не пракормяць. Яны самі палохаюцца, што не ўсе зь іх перажывуць гэту зіму. Казінага малака было ўсё менш і менш, а рыба з-пад ільда на рэчцы Юніца і нават на Ізьледзі амаль што зусім не ловіцца. Іпаліт настойваў, каб пляменьнікі ішлі да Дароты. Там дакладна балей ежы.
Пасьля начоўкі і нейкага рамонту адзеньня ніткамі з іголкай, якія даў дзядзька, падлеткі выбраліся на Кляцішчы.
К апоўдню яны ўжо падыходзілі к цёткінай хаце на ўскрайку Кляцішчаў. Цётка на імя Дарота сустрэла жабрацкага выгляду Паўлініных дзяцей з балезнай спагадай і крыху са сполахам. Яна ведала пра вынішчэньне фальварка Юніца і радзіны яе сястры. Яна меркавала, што загінулі ўсе. Дарота накарміла пляменьнікаў разам са сваімі пяцьцю дзецьмі чым магла. Потым яна сказала, што ў сябе ў хаце можа пакінуць толькі меншую Лідзейку, тады як астатнім трэба ісьці шукаць сабе жытло па іншым сваякам.
За тыдзень падлеткі абышлі амаль што ўсіх магчымых сваякоў. Усе частавалі нейкай ежай, якую мелі, але на пражываньне ніхто нікога не ўзяў. Прапанавалі застацца толькі Альбрэхту, бачачы ў ім спраўнага дапаможцу па гаспадарцы, які ня будзе есьці свой хлеб задарма. Альбрэхт пагаджаўся застацца толькі з сёстрамі, але ніхто ня браў. Ва ўсіх былі свае дзеці і свая нястача ежы, і над ўсімі вісеў магчымы голад. Падлеткі былі ў роспачы. Заставаліся толькі дзве хаты ў Рудні Налібоцкай, дзе жытлавалі іхнія дальнія сваякі. Падлеткі марудна ішлі, ледзь перасоўваючы ногі, і калі яны дайшлі да ганка адной з тых хат, то ззаду іх аклікнула Надзея Хмара – сваячаніца па маці і гаспадыня адной з хат, дзе яны ўжо былі. Тая сказала, што хадземце да мяне, будзьма неяк рымсьціць разам. Малодшая з трох Сабіна, пажыўшы некалькі месяцаў у Хмараў, перабралася да цёткі Дароты. Тая сама яе забрала.
Як вядома, Рудня Налібоцкая і Кляцішчы былі зьнішчаны нямецкімі фашыстамі ўлетку 1943 года. Альбрэхт са Стэфаняй як дзеяздольныя маладзёны трапілі ў Нямеччыны на цяжкія працы. Вярнуўшыся адтуль, абодва пасяліліся ў адной з вёсак пад Дзераўной (больш дакладна невядома), мелі тамака радзіны. Што тычыцца лёсу Ліды і Алесі, то ён невядомы. Мужык Дароты быў у савецкіх партызанах. Напэўна з яго парады і дапамогі напярэдадні блякады партызанаў і далейшага вынішчэньня вёсак нямецкімі карнікамі летам 1943 году Дарота з усімі дзецьмі зьнікла з Кляцішчаў, перабраўшыся кудысь у пушчу. Што зь імі ўсімі сталася апасьля невядома, але ў Кляцішчы ніхто зь іх па вайне не вярнуўся. Не вярнуўся ніхто і ў Юніцу. Толькі фальваркавы фундамент, парослы ўжо вялікімі дрэвамі, усё яшчэ заўважны. Цяперака менавіта ён адзіны ёсьць нямая сьведка тых трагічных падзей у Юніцы.
Comments