Сааўтар: Ірына Ратэнка
Насамрэч прынёманская вёска Сіняўская Слабада або па-даўнейшаму Наднёманская Слабада, што мейсціцца на паўднёва-усходнем ускрайку Налібоцкай пушчы, поўніцца сваёй цікавай гісторыяй. Адылі, чамусьці хочацца пачаць аповяд аб гэтай вёсцы й падзеях у ёй і ейных ваколіцах з больш менш даволі звычайнай сучаснасьці.
Цяперака ў Сіняўскай Слабадзе амаль што няма прывабных сялянскіх забудоў. Як і шмат дзе ў Налібоцкай пушчы й ейных ваколіцах былыя сялянскія сядзібы, што яшчэ некалькі дзесяцігодзяў таму вялі значную сядзібную гаспадарку з мыкамі, япрукамі й г.д., цяперака ўсё больш пераўтвараюцца ў лецішча пераважна дзеля адпачынку. І неістотна ці то гаспадараць на тых панадворках дзеці або ўнукі былых сялян-гаспадароў, або новыя людзі з месца, напрыклад, з Менску. Выглядае больш менш аднолькава. Усе бавяць неяк час (грыбы, ягады, рыбалка, паляваньне), вырошчваюць бульбу, іншую гародніну, таксама садавіну, займаюцца кветкамі й не балей. Былога развою вясковага жыцьця няма ні на калева.
Сіняўская Слабада ў 2000-х гадох заўжды поўнілася кветкамі. Гэта надта прыемна бачыць. Фота 2018 году.
На гэтых фота некалькі прывабных фрагмэтў сучаснай Сіняўскай Слабада. Зьлева направа й зьверху ўніз відаць (1) Мала зьмененая колішняя сялянская сядзіба; (2) Нязьмененая новадзелам хата, якая мае дзьверы дзеля вынаса труны з гаспадаром пры ягоным пахаваньні, каб не выносілі ганебна праз шыбу або цесныя праходы каля асноўных дзьвярэў. Некалі ў Налібоцкай пушчы й ваколіцах амаль усе хаты мелі гэтакія дзьверы; (3) Знак прыпынку аўталаўкі, прыезд якой заўжды ёсьць падзея для мяшканцаў Сіняўскай Слабады; (4) Пакупнікі каля аўталаўкі ў Сіняўскай Слабадзе. Фота 2018 і 2019 гадоў.
На могілках у Сіняўскай Слабадзе ёсьць небезцікаўная старая частка, дзе раней мейсьцілася прыгожая драўняная царква Ўзвышэньня вятога Крыжа, што была адбудавана ў 1867 годзе. У 1870 годзе пры гэтай царкве была адчынена царкоўна-прыходская школа. У 1902 годзе ў ёй было 57 вучняў. Пад час Першай сусьветная вайны нямецкім гарматным абстрэлам. Таксама цікава, што на гэтых могілках як на даўнейшых магілах гэтак і нядаўніх прэвалююць некалькі прозвішчаў асабліва Балабановіч і Навумовіч.
Сапраўднай прывабнай адметнасьцю Сіняўскай Слабады зьяўляецца калёнія белых буслоў у 15-20 гнёздаў, якія пераважна мейсьцяцца на электрычных слупах. Падаецца, глядзеў бы й глядзеў на тое бусьляное хараство. Перш за ўсё сюды белых буслоў прываблівае кормная даліна Нёмну. Найбольш істотных чыньнікаў тамака два: выпас Ярэміцкага немалога статку калгасных мыкаў і штогодняе захаваўшаеся сенакашэньне ў Нёманьскай даліне ад вусьцяў Сулы й амаль што да Сіняўскай Слабады. Ад гэтага існуе сталая наяўнасьць нізкіх далінных травастанаў, што дае магчымасьць белым буслам дастаткова харчавацца. Фота 2015-2018 гадоў.
Ярэміцкая мыкі ў Нёманьскай даліне блізе Сіняўскай Слабады. Фота 2017 году.
Нёман і ягоная даліна блізу Сіняўскай Слабады ёсьць сапраўднае хараство. Фота 2019 году.
Як у самой Сіняўскай Слабадзе гэтак і ў бліжэйшых ваколіцах шмат усялякіх птушак, што цяжка не заўважыць мяшканцу або наведальніку нават далёкаму ад прыроды.
У Сіняўскай Слабадзе ёсьць немалы сьметнік, ад чаго ў гэтай вёсцы заўжды шмат негаспадарскіх катоў і бадзячых сабак. Не ведаю як тое каму, а нам гэта прывабна назіраць.
У 2017 годзе ў Сіняўскай Слабадзе нам удалося купіць сялянскую хату, першую на ўездзе ад Налібоцкай пушчы. На падворку маем буслянку, таксама ад хаты відаць яшчэ чатыры іншыя бусьлянкі. Купілі зусім танна, прыбраліся, тое-сёе палепшылі і пару разоў на месяц вітаем туды на ноч, або на абед з турыстамі, дзе ўсім надта падабаецца. Найбольшае хараство даюць буслы й рэчка Нёман. Часам улетку прыязджаем туды адпачыць усёй радзінаю, забачыць буслоў і пабыць на Нёмне.
Гэта краявід з заходам сонца ад нашай хаты ў Сіняўскай Слабадзе.
У Беларускім Архіве фотакінадакумэнтаў удалося знайсьці шэраг фота сялянскага жыцьця ў Сіняўскай Слабадзе 1920-1930-х гадоў.
У Другую сусьветную вайну Сіняўская Слабада была ў зоне моцнага ўплыву савецкіх партызан, больш пэўна параўнальна вялікага атрада, які клікаў себе "Міцькі" і быў сформаваны Зьмітерам Дзенісенка. Яны пераважна базаваліся кілямэтраў шэсьць на паўночны захад ад Сіняўскай Слабады ва ўрочышчах Красны Бор і Галянёва каля рэчкі Чорная. Тамака й цяперака можна ўбачыць з сотню былых зямлянак. Ніжэй бачыце фота тых партызан у 1943 годзе, што ўзята з інтэрнэт-сайту http://cossac-awards.narod.ru/KazakRKKA.
Таксама ў жніўні 1942 году блізу Сіняўскай Слабады пераважна зь яе жыхароў быў створаны меншы партызанскі атрад « Камсамольскі», які быў падпарадкаваны "Міцькам".
Пачатак сялянкай калектывізацыі ў Сіняўскай Слабадзе ў 1940 годзе. Фота з Беларускага Архіву фотакінадакумэнтаў.
Сяляне з Сіняўскай Слабады й іншых суседніх вёсак працуюць на падсушэньні сенажацяў на травяным багно ў недалёкім урочышчы Буды. Канец 1940-х або пачатак 1950-х гадоў. Фота з Беларускага Архіву фотакінадакумэнтаў.
У 1940 годзе Сіняўская Слабада (110 двароў, 548 жыхароў) зьяўляецца цэнтрам Сіняўска-Слабодскага сельсавета Мірскага раёна Баранавіцкай вобласці. У ліпені 1942 годзе нямецка-фашысцкія захопнікі спалілі ўсе забудовы ў Сіняўскай Слабадзе й забілі 11 мірных жыхароў.
З 1950 году ў Сіняўскай Слабадзе савецкія ўлады арганізавалі калгас «Чырвоны бераг», а з 1975 года гэты калгас узмацняецца й перайменоўваецца ў «Сіняўская Слабада». Цяперака тамака аніякага калгасу няма, бо няма працаўнікоў. Па словах захаваўшыхся тамтэйшых сталых жыхароў узімку ў Сіняўскай Слабадзе зімуе недзе 8-12 чалавек пераважна пэнсійнага веку, а ў 2000 годзе тамака было яшчэ 47 жылых двароў з 89 зарэгістраванымі жыхарамі. Напрыканцы 1940-х гадоў у Сіняўскай Слабадзе была свая школа, якая існавала да канца 1970-х гадоў. Цяперака школы няма, як няма і дзяцей, якія б стала жылі з бацькамі ў Сіняўскай Слабадзе.
Ніжэй нам хацелася ў падборцы фота неяк адлюстраваць сялянскае жыцьцё ў Сіняўскай Слабадзе пасьля Другой сусьветнай вайны, калі яна поўнілася тамтэйшымі людзьмі, вялася немалая хатняя гаспадарка, быў каўгас, школа, радзіны мелі шмат дзяцей, якіх было відаць паўсюдна ў гэтай вёсцы й яе ваколіцах. Пакуль гэта фота-падборка малая, але яна будзе папаўняцца.
Фота сялянскага жыцьця ў Сіняўскай Слабадзе ў 1950-х і 1960-х гадоў. У асноўным гэта фота ад радзіннага кляну Балабановічаў. Зьлева направа й зьверху ўніз Ніна Балабановіч, 1955 год; Тамара Навумовіч, Уладзімер Балабановіч і Ганна Самец, 1956 год; Парэцкія Міхал і Ядзьвіга, канец 1960-х гадоў; Уладзімер Балабановіч на сваім першым матацыкле, а потым дзеці ўселіся на той матацыкал, пачатак 1960-х гадоў; жыхары Сіняўскай Слабады на сенакосе напрыканцы 1970-х гадоў; вучні Сіняўска-Слабоцкай школы з настаўнікамі Валянцінай і Яўгенам Бусько, 1959 год; жанкі з Сіняўскай Слабады на праполцы калгаснага ільну, 1954 год.
Цяперака крыху больш даўняй гісторыі ў яе сувязі з нечым сучасным.
Ёсьць розныя ўяўленьні аб сымбалічнай браме ў Налібоцкую пушчу, але для мяне адназначна гэта мост праз Нёман у Сіняўскай (былой Наднёманскай) Слабадзе. І вось чаму. Па-першае, гэта тое мейсца, дзе па драўнянаму масту на тоўстых палях тры стагодзьдзі рухалася гэтакая ці інакшая сувязь Радзівілаўскага маерату ў Нясьвіжы з Радзівілаўскімі валоданьнямі ў Налібоцкай пушчы, перш за ўсё зь ягонай лавецка-лесагаспадарчай афіцыны ў Налібоках. Часам па гэтаму масту праходзілі доўгія лавецкія конна-вярблюдныя працэсіі то з Нясьвіжу ў Налібокі, а то назад пасьля магнацкага паляваньня. Снавалі праз мост розныя пасыльныя з загадамі й справаздачамі. Везлі рознага кшталту пушчанскую даніну ў Нясьвіж: мяса й трафэі здабытага зьвера, улоўленую рыбу, дрэўну, паташ і іншае да Радзівілаўскага скарбу.
У Наднёманьскай (цяперака Сіняўскай Слабадзе) мешкаў Дзераўноўскі падлоўчы ад Радзівілаўскай лавецка-лясной гаспадаркі з Нясьвіжу. Мейсца ягонага жыхарства было абрана невыпадкова, бо гэтае паселішча мейсьцілася на гэтым гасьцінцы, што ішоў на Дзераўную й далей на Налібакі. Пры сядзібе Дзераўноўскага падлоўчага ў Сіняўскай Слабадзе ў асобным будынку была афіцына Дзераўноўскага падлавецтва, а таксама быў збудаваны досыць вялікі пастаялы двор пераважна дзеля пастою заможных паляўнічых з Радзівілаўскага атачэньня.
Не так даўно і я адчуваў тамака сваю собкую браму ў гэтую пушчу ў Сіняўскай Слабадзе. Тутака добры пад'езд да пушчы й стары драўняны мост, які поўніўся калярытам вясковай глыбінкі, далей паўз маленькую ціхую вёску самаход пераносіў мяне ў Налібоцкую пушчу, а ззаду, як адрэзала, заставаліся перапрацаваныя людзьмі аграрна-урбанізацыйныя прасторы. Гэтыя прасторы леваруч Нёмна цягам стагодзьдзяў настолька зьменены людзьмі, настолькі тамака зьнішчана ўсё прыродна-натуральнае, што, ня гледзячы на ўсе тамашнія зьнічкі дарагой мне ліцьвінскай гісторыі кшталту Мірскага замку мне заўжды хацелася хутчэй зьбегчы адтуль на прыроду ў недалёкую Налібоцкую пушчу. І той драўняны мост у Сіняўскай Слабадзе сапраўды быў як брама ў Налібоцкую пушчу.
Потым гэты прыгожы драўняны мост стаў памалу разбурацца. Узьніклі аварыйныя папярэджваньні пры ўезьдзе на мост. Хтосьці каля самога мосту на бэтоннай пліце напісаў: «Адбудуйце мяне». Адбудавалі.... з жалеза й бэтону, як у вялікім месцы з ілюмінацыяй. Узьнікла адчуваньне значнасьці гэтага страчанага старога прыгожага драўнянага мосту на палях як у тыя далёкія часы, а таксама кудысьці зьнікла й маё собкае адчуваньне той ранейшай брамы ў Налібоцкую пушчы.
Будаўніцтва новага маста ў Сіняўскай Слабадзе, і вось ён адбудаваны і з ілюмінацыяй нібыта ў вялікім месцы.
Нарэшце, ёсьць цікавае пытаньне, чаму Наднёманьская Слабада стала звацца Сіняўскай? Гісторыя гэтакая. Апошні ліцьвінскі Радзівіл Дамінік з немалым собкім войскам падтрымаў Напаліёна, як той ішоў вайной на Расею. Апасьля правалу Напаліёнаўскай ваенная кампаніі Дамінік адступаў з Напаліёнам і загінуў. Радзівілаўскія маёнткі, замкі й палацы былі ўшчэнт разрабаваны расейцамі пад час той вайны. На ўсю Радзівілаўскую маёмасьць расейскі цар Аляксандр І наклаў сэквэстар, што азначала іхнюю належнасьць да дзяржаўнай уласнасьці, а не Радзівілам. Па гэтым часе адбыўся яшчэ большы заняпад Радзівілаўскай нерухомасьці й яе рабунак. Але ўрэшце, улічваючы, што цалкам Радзівілы ёсьць уплывовыя эўрапейскія магнаты праз нейкі час расейскі цар скасаваў сэквэстар, і гэта ўся агромістая нерухомасьць была ўспадкавана прадстаўніком прускай галіны Радзівілаў напрыканцы 1820-х гадоў. Ім стаў Антоні Генрык Радзівіл, які атрымаў пасаду наступнага нясьвіскага ардыната. Акрамя большасьці былых маёнткаў, замкаў і палацаў за Антоніям таксама было замацавана значная частка былых Радзівілаўскіх зямельных валоданьняў у Налібоцкае пушчы, а таксама іншых лясных абшараў непадалёку (напрыклад, к усходу ад Стоўпцаў).
Каб аднавіць усё гэта майно, Антоні Генрык Радзівіл, потым новы нясьвіскі гаспадар Вільгельм Радзівіл распарадзіліся высякаць спрадвечныя дубровы па даліне Нёмну, сплаўляць іх па Нёмну да Кёніксберга й Клайпеды, а адтуль спрадаваць у Англію, Францыю ды Прусію. Патрэбны былі працаўнікі, каб сячы дубы, траляваць іх да румных мейсцаў па Нёмну (вялікі рум быў у Наднёманьскай Слабадзе), а таксама сплаўляў агромістыя дубовыя плыты ўніз па Нёмну. Дзеля гэтай мэты з вялікай Радзівілаўскай вёскі Сіняўка з-пад Клецку ў Наднёманьскую Слабаду было пераселена шмат радзін працаўнікоў. Цяжка сказаць колькі, але гэта не дзесяць і не двадцаць, значна балей. Во з той пары Наднёманьская Слабада паступова стала пераймяноўвацца як Сіняўская Слабада. Цягам 1830-х й 1840-х гадоў амаль што ўсе каштоўныя дубы вакол Наднёманьска-Сіняўскай Слабады павысекалі, як вышэй і ніжэй па даліне Нёмна. Якія то былі тыя дубровы крыху можна ўявіць забачыўшы магутныя некалькі дзясяткаў захаваўшыхся дубоў у Панямоні, або паглядзець рэштавую трохсотгадовую дуброву пад Бродным. Вось на гэтай аптымістычнай пазыцыі, што яшчэ пакуль што можна нешта гэтакае ўбачыць у Налібоцкай пушчы мы сканчаем свой аповяд пра Наднёманьска-Сіняўскую Слабаду.
Высечка тых дуброў і конная трылёўка магутных дубоў да Нёмну. Малюнкі Аляксандра Міцяніна.